Schijnzelfstandigheid: wettelijke principes in België en adviezen om de status van zelfstandige te beschermen

Het onderwerp schijnzelfstandigheid roept vragen op over onder andere de rechten van werkenden, werkzekerheid of toegang tot sociale zekerheid. Door de ontwikkeling van de “gig economy” hebben Europese regeringen steeds meer aandacht voor het onderwerp.

Hoe is de situatie in België?

De Belgische wetgeving over de aard van arbeidsrelaties die bijna 20 jaar geleden is ingevoerd, wordt gekenmerkt door duidelijkheid en eenvoud. De wetgeving kent nauwelijks aanpassingen, behalve voor bepaalde zogeheten risicovolle sectoren of beroepen. Met name voor de bouw of, recenter, voor activiteiten op digitale platformen, zijn specifieke criteria en een stelsel van aanname ingevoerd.

Zelfstandige samenwerking is uiteraard toegestaan in België. Onze wetgeving heeft overigens als eerste beginsel dat partijen vrij zijn om te beslissen of zij een arbeidsverhouding aangaan of een zelfstandige samenwerking.

Deze vrijheid is echter niet absoluut: de kwalificatie moet de feitelijke werkelijkheid weerspiegelen. Het bedrijf dat klant is en de zelfstandige moeten de wijze van samenwerken goed blijven bewaken als ze niet de kans willen lopen dat de zelfstandige wordt aangemerkt als een “vermomde” werknemer. Een rechter kan de relatie echter alleen herkwalificeren als er voldoende elementen zijn die onverenigbaar zijn met de kwalificatie van zelfstandige door partijen.

Wat zijn de risico’s?

Een dergelijke herkwalificatie brengt voor het bedrijf dat klant is en erkend is als werkgever aanzienlijke financiële gevolgen mee (achterstallige werkgevers- en werknemersbijdragen van sociale zekerheidspremies met verhogingen en achterstallige rente, eventuele aanspraken op financiële voordelen in verband met het arbeidsrecht, of zelfs boetes). Zelfs een gevangenisstraf valt niet uit te sluiten, hoewel dit niet erg waarschijnlijk is in de praktijk.

Het risico kan echter ook gelden voor de persoon die geherkwalificeerd is als werknemer omdat die een beloning heeft ontvangen zonder inhouding van een bedrijfsvoorheffing. Deze laatste loopt dus het risico dat hij/zij in de belastingaangifte het bedrag van de bedrijfsvoorheffing dat niet is ingehouden door de werkgever moet opgeven als voordeel in natura en dat hij/zij daardoor belasting moet betalen over een hoger bedrag.

Waar moet op gelet worden? Wat moet vermeden worden?

Om het onderscheid tussen “echte” en “schijn”-zelfstandigen te verduidelijken, heeft de wetgever vier algemene beginselen vastgesteld:

De wil van partijen;
De vrijheid om de werktijd te organiseren;
De vrijheid om het werk te organiseren;
Het ontbreken van hiërarchische controle.

Gelet op deze criteria kunnen we enkele concrete adviezen geven:

Het spreekt vanzelf dat de wil van partijen om zelfstandig samen te werken duidelijk moet worden vastgelegd in een naar behoren opgestelde dienstverleningsovereenkomst;
In dit contract moet de verstrekte opdracht worden omschreven en niet zozeer de uit te voeren taken. De beschrijving moet gericht zijn op de verwachte diensten en niet op de middelen om dat te bereiken;
Een betrekking op persoonlijke titel met een bepaalde persoon moet worden vermeden en vervanging of zelfs bijstand van de zelfstandige moet zijn toegestaan;
De communicatie met de zelfstandige moet ook gericht zijn op de doelstellingen en verwachtingen in plaats van op gedetailleerde aanwijzingen en de operationele autonomie in acht nemen;
Er kunnen overlegmomenten worden georganiseerd met het bedrijf dat klant is en vaste termijnen, maar zonder direct toezicht op de activiteiten;
De organisatie van de werktijd moet autonoom zijn, zonder verplichting tot klokken of vaste werktijden. De dienstverlener moet melden wanneer hij/zij afwezig is, maar hoeft dit niet te rechtvaardigen;
Exclusiviteit is niet onverenigbaar met de status van zelfstandige, hoewel werken voor meerdere klanten erop kan duiden dat de persoon in kwestie zijn eigen bedrijf voert en niet economisch afhankelijk is van een enkele klant;
Opdrachten kunnen voor onbepaalde of bepaalde tijd zijn, maar een betrekking voor bepaalde tijd kan erop wijzen dat de verbintenis specifiek betrekking heeft op een project of onderzoek vanuit een bepaalde deskundigheid en daardoor dat de dienstverlener geen vaste werknemer is;
Enz.

Een functie uitoefenen als zelfstandige in een bedrijf biedt enige bescherming, want dan kan er geen gezagsverhouding zijn en dus geen arbeidsovereenkomst tussen het bedrijf en de klant. Het is van belang op te merken dat deze opzet geen absolute garantie biedt. Na onderzoek van de feitelijke situatie kan de RSZ constateren dat er naast deze betrekking tussen partijen een andere relatie bestaat tussen het bedrijf dat klant is en de persoon die de diensten levert, een relatie waarin sprake is van een gezagsverhouding.

Hoe zit het als de zelfstandige werkzaam is in het kader van projectsourcing of als onderaannemer?

In situaties waarin de zelfstandige niet rechtstreeks werkt voor het bedrijf dat klant is, maar in het kader van projectsourcing of als onderaannemer van een dienstverlenend bedrijf moet ook gewaakt worden voor schijnzelfstandigheid.

Deze situaties bieden echter ook bescherming. Deze intermediair heeft namelijk in zekere zin een rol als barrière die helpt aan te tonen dat de zelfstandige niet direct is geïntegreerd in het bedrijf dat klant is. Daarnaast wordt in beginsel van dergelijke constructies gebruik gemaakt om te voldoen aan tijdelijke behoeften van bedrijven die een bepaalde ondersteuning of specialistische competenties nodig hebben. Dit onderstreept de zelfstandige aard van de relatie.

BDO Interim Management

In dit licht kan BDO Interim Management bijdragen aan de versterking van de status van zelfstandige door op te treden als intermediair en door interimmanagers voor te stellen aan bedrijven die tijdelijk specifieke behoeften hebben. Bij BDO kunnen we ook de risico’s verminderen door de opstelling van contracten die de autonomie van de zelfstandige intact laten om te voorkomen dat er een gezagsverhouding ontstaat.